Σκάλα της Τζαβέλαινας: μύθος και πραγματικότητα

Όταν μια πραγματικότητα στην ανθρώπινη ζωή δεν μπορεί να εξηγηθεί με τη λογική και έτσι να γίνει αποδεκτή, τότε μέσα σε αυτήν εισχωρεί ο μύθος που πλέκεται και συμπλέκεται μαζί της. Τόσο μάλιστα σφιχτά, πολλές φορές, που δεν ξεχωρίζει το ένα από το άλλο. Και στο εξής μύθος και πραγματικότητα συνυπάρχουν και συμπορεύονται. Κάπως έτσι, θα λέγαμε, συμβαίνει και με την περίφημη «Σκάλα της Τζαβέλαινας»!

Για όσους τυχαίνει να μη γνωρίζουν, η Σκάλα της Τζαβέλαινας δεν βρίσκεται πάνω στο Σούλι. Βρίσκεται στην αρχή του ιστορικού και καλοδιατηρημένου σήμερα μονοπατιού Γλυκής – Σουλίου, στην όχθη του Αχέροντα και σε κάποιες εκατοντάδες μέτρα από τη γέφυρα της Γλυκής. Συγκεκριμένα στο σημείο όπου συναντούμε ένα μικρό τούνελ, το οποίο έχει διανοιχτεί στη δεκαετία του -70 με σκοπό τη χάραξη δημόσιου δρόμου για τα πέντε Σουλιωτοχώρια, πράγμα που τελικά αποδείχτηκε αδύνατον. Πρόκειται για ένα διάστημα λίγων μέτρων, όπου το μονοπάτι στο σημείο εκείνο είναι στενότατο, σκαλισμένο κυριολεκτικά πάνω σε ένα θεόγκρεμο, όπου κάτω, σε βάθος πολλών μέτρων, ρέει ο μυθικός Αχέροντας στην πιο επιβλητική και φοβερή του όψη. Ακόμη και σήμερα, που έχει βελτιωθεί σημαντικά το κομμάτι αυτό του μονοπατιού, ίλιγγος και δέος σε διαπερνάει αν θελήσεις να περάσεις από εκεί – και όχι με ασφάλεια μέσα από το τούνελ!

Για τους Σουλιώτες το μονοπάτι αυτό ήταν παντελώς απαραίτητο, αφού από εκεί έφταναν πιο σύντομο στη Γλυκή και κατόπι στην Πάργα, στη Σπλάντζα και στα άλλα καμποχώρια, από όπου κουβαλούσαν τρόφιμα και πολεμοφόδια, είτε ζαλικωμένοι (κυρίως οι γυναίκες), είτε στα μουλάρια και τα γαϊδούρια τους. Καθώς μάλιστα ο δρόμος αυτός εξυπηρετούσε και τα τέσσερα χωριά (Σούλι, Σαμονίβα, Κιάφα, Αβαρίκο) η διάβαση ήταν καθημερινή και συχνότατη. Ήταν ακόμη σημαντικότατο πέρασμα για την άμυνά τους έναντι των Τουρκαλβανικών στρατευμάτων των Αγαδομπέηδων του Μαργαριτίου και του Γαρδικίου. Όχι μόνο γιατί δεν ήταν εύκολο να περάσει στρατός από ένα τέτοιο φοβερό στένωμα, αλλά και γιατί αν το αποτολμούσε, λίγα Σουλιώτικα παλικάρια αρκούσαν να τον σκορπίσουν και να τον γκρεμίσουν στο βάραθρο. Δεν θα ήταν υπερβολή, συνεπώς, να ειπωθεί πως η Σκάλα της Τζαβέλαινας αποτελούσε το πέρασμα της ελευθερίας των Σουλιωτών!

Όμως γιατί η συγκεκριμένη «Σκάλα» πήρε το όνομα της Σουλιώτισσας ηρωίδας; Μήπως την έχτισε η σπουδαία εκείνη γυναίκα; Όχι βέβαια. Είναι έργο ανδρών χτιστών, πολλών, χεροδύναμων και ριψοκίνδυνων που πιθανότατα θα είχαν τη σημαντική βοήθεια των γυναικών. Όπως και τόσα άλλα ιστορικά κατασκευάσματα στο Σούλι και παντού σχεδόν. Εξάλλου τόσους μαστόρους είχε το Σούλι που έχτισαν τα σπίτια τους, πολλές άλλες σκάλες και επικίνδυνα περάσματα, καθώς και τα κάστρα της Κιάφας (πριν το υπάρχον μέχρι σήμερα του Αλή Πασά) και του Κουγκίου (επί καλόγερου Σαμουήλ). Κι ακόμη η «Σκάλα» προϋπήρχε της Μόσχως Τζαβέλα από πολύ παλαιότερα. Ας έχουμε υπ’ όψη ότι η Σαμονίβα και ο Αβαρίκος έχουν σλαβικά ονόματα, ώστε εύκολα συνάγεται πως τα δυο τουλάχιστον αυτά χωριά κατοικούνταν από την εποχή της καθόδου των Σλάβων στην Ήπειρο (6^ος, 7^ος αι.).

Σε σχέση, λοιπόν, με το όνομα της Σουλιώτισσας καπετάνισσας, πλέκονται και συμπλέκονται ο μύθος με την πραγματικότητα. Η πλούσια λαϊκή μας παράδοση διέσωσε και στην περίπτωση τούτη διάφορες εκδοχές που δε χωράνε στην ανθρώπινη λογική και βρίσκονται στη σφαίρα του μύθου. Να μερικές: πως η Τζαβέλαινα μπήκε σε ένα καλάθι και ανεβοκατέβαινε στο φοβερό βάραθρο δεμένη με τριχιά για να κουβαλάει πέτρες και άλλα υλικά. Ή πως ήταν η μόνη γυναίκα, και μάλιστα καπετάνισσα, που τόλμησε και πέρασε από το μονοπάτι καβάλα σε άλογο, ενώ κανένας άντρας, ούτε και καπετάνιος, το είχε αποτολμήσει ως τότε. Κι τρίτη εκδοχή πως η νύφη της, περνώντας πάνω από τη σκάλα, ζαλικωμένη με την σαρμανίτσα, ζαλίστηκε και έπεσε στο ποτάμι και σκοτώθηκε μαζί με το παιδί της.

Εάν θέλουμε να ερμηνεύσουμε τα υπέρλογα αυτά στοιχεία, θα λέγαμε και τούτα. Όσο δυναμική και θαρραλαία κι αν ήταν η Μόσχω Τζαβέλα, η κατασκευή ενός τέτοιου δύσκολου και επικίνδυνου περάσματος δεν θα μπορούσε να ήταν έργο της. Φυσικά και θα βοηθούσαν οι γυναίκες, καθώς και η ίδια στην εποχή της, κυρίως στη συντήρηση, αφού τη συχνή επισκευή και συντήρηση επέβαλαν οι άγριες καιρικές συνθήκες, που επικρατούσαν και επικρατούν συχνά στην περιοχή, η αποκρημνότητα του εδάφους και το πολυσύχναστο της διάβασης. Το ότι η Τζαβέλαινα τόλμησε να περάσει έφιππη, σημαίνει, πως κανείς δεν τολμούσε να περάσει καβάλα. Αλλά κι αν κάποιος το επιχειρούσε ο κίνδυνος ήταν μεγάλος για τον ίδιο και το ζώο. Εξάλλου πάντα σε δύσκολα περάσματα ο ιδιοκτήτης ή συνοδός του ζώου το τραβούσε από το καπίστρι και με πολλή προσοχή. Εκτός κι αν ήταν μεθυσμένος και δεν είχε συναίσθηση της πράξης του. Η Τζαβέλαινα και συναίσθηση είχε και ούτε ήθελε να δείξει με αυτόν τον τρόπο την αξιοσύνη της. Τέλος, σχετικά με την εκδοχή του γκρεμίσματος της νύφης της με τη σαρμανίτσα, η αλήθεια που πηγάζει από το μυθικό αυτό στοιχείο είναι τραγική. Πως, δηλαδή, δεν ήταν λίγοι και κυρίως λίγες οι γυναίκες που έπεσαν στο βάραθρο και σκοτώθηκαν. Τόσα ήταν τα βάσανα και οι δυσκολίες τους τα χρόνια εκείνα.

Και η Τζαβέλαινα τι ήταν; Ναι, η Τζαβέλαινα ήταν μια ξεχωριστή Σουλιώτισσα ανάμεσα σε πολλές άλλες σπουδαίες. Μια ηρωίδα, μια αμαζόνα, μια γυναίκα-μύθος που στις δύσκολες στιγμές της πατρίδας όρθωσε το κορμί και τα γυναικεία της στήθια, όπως ο πιο γενναίος Σουλιώτης. Το απέδειξε περίτρανα στην ιστορική μάχη της Κιάφας την καυτή μέρα του Αη-Λια (20 Ιουλίου) του 1792. Τότε που ο Αλή-Τεπελενλής, παρακολουθώντας απέναντι από το βουνό Μούργκα το εξευτελιστικό εκείνο κυνήγημα του στρατού του από τις Σουλιώτισσες με επικεφαλής τη Μόσχω, «βυθίζει αυτόν (το κυνήγημα) εκ διαμέτρου από της ελπίδος εις την απελπισίαν, ριφθείς χαμαί, τύπτει τους μηρούς και εκφωνών αλβανιστί … μπο μπο μεντέτ Αλλάχ. Μαδίζει τας τρίχας της κεφαλής του, κατασύρει τας παρειάς και χωρίς να περιμένει το τέλος της μάχης … ιππεύσας απήλθε δρομαίος εις Ιωάννινα» (Χριστ. Περραιβός Ιστορία Σουλλίου και Πάργας… σελ. 49»

Η «Σκάλα της Τζαβέλαινας», πέραν της πραγματικότητας, αναδείχθηκε και σε θρύλο. Θρύλος που μοιάζει με εκείνον του «Γιοφυριού της Άρτας» όπου η όμορφη γυναίκα του Πρωτομάστορα ανέλαβε τη λύση του δράματος.

«…Μάστορα μην πικραίνεσαι κι εγώ να πα’ στο φέρω, Εγώ να μπω εγώ να βγω το δαχτυλίδι νάβρω…»

Η διαφορά ανάμεσα τους δυο θρύλους της παράδοσής μας είναι πως για να επέλθει η λύση στα δράματα, στην μία περίπτωση η γυναίκα του πρωτομάστορα στοιχειώθηκε, ενώ στην άλλη η γυναίκα του Καπετάνιου έδρασε και μεγαλούργησε. «…Τζαβέλαινα σαν τ’ άκουσε βαριά της κακοφάνη. Παίρνει και δένει τ’ άρματα…»

Ήταν και οι εποχές διαφορετικές.

Πάντως σήμερα οι χιλιάδες επισκέπτες μπορούν με άνεση και ασφάλεια να θαυμάσουν το μεγαλούργημα της Θεάς Φύσης και των Σουλιωτών: τη Σκάλα της Τζαβέλαινας! Και ταυτόχρονα καθώς θα νιώθουν το δέος της επίσκεψης, ας αφήσουν για λίγο το νου τους να ταξιδέψει στα χρόνια εκείνα, ν’ ακούσουν με άκρα συγκίνηση τις εξαίσιες φωνές, να θεαθούν τα έξοχα έργα και να γευτούν τα θεία νάματα που θα τους προσφέρουν άφθονα σε χειροποίητες κούπες δρύινες η Τζαβέλαινα με τις ευγενικές συντρόφισσες και συνηρωίδες της.

Βαγγέλης Τσιρώνης

Συγγραφέας – Φιλόλογος